در جرم جعل سنتی مرتکب نسبت به نوشته جات، اسناد، مهر و امضای اشخاص دخل و تصرف کرده و با تقلب، آنها را به قصد اضرار به دیگری تغییر می‌دهد. در قانون مجازات اسلامی و همچنین قانون جرایم رایانه‌ای جرم جعل بیان شده است.
تفاوتی که بین جرم جعل سنتی با جعل رایانه‌ای وجود دارد در بستر ارتکاب است. جرم جعل رایانه‌ای در فضای دیجیتال مثل رایانه و نسبت به داده‌ها صورت می‌گیرد. قانون مجازات اسلامی در ماده ۵۲۳ بیان می‌دارد، جعل و تزویر عبارتند از:
ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص غیر رسمی یا رسمی، خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن یا الحاق یا محو با اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته‌ای به نوشته دیگر یا به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن و نظایر این‌ها به قصد تقلب.
ماده ۶ قانون جرایم رایانه‌ای در خصوص جعل رایانه‌ای بیان می‌دارد:
هر کس به طور غیرمجاز مرتکب اعمال زیر شود، جاعل محسوب می‌شود:
تغییر یا ایجاد داده‌های قابل استناد یا ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده به آنها.
تغییر داده‌ها یا علائم موجود در کارت‌های حافظه یا قابل پردازش در سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا تراشه‌ها یا ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده‌ها یا علائم به آنها.
به عبارت دیگر هر گاه جعل کردن اطلاعات و اسناد مهم دولتی و غیر دولتی در بستر فضای کامپیوتری (رایانه‌ای) و به قصد فریب دیگران انجام بپذیرد، جرم جعل رایانه‌ای اتفاق افتاده است و فردی که این کار را انجام می‌دهد جاعل رایانه‌ای نام دارد؛ بنابراین تفاوت جعل سنتی و جعل رایانه‌ای در بستر ارتکاب می‌باشد، زیرا برخلاف جعل سنتی که ملموس و مادی می‌باشد جعل رایانه‌ای ملموس نبوده و در فضای مجازی و دیجیتال و نسبت به داده‌ها اعمال می‌شود.
تفاوت دیگر جعل رایانه‌ای و جعل سنتی در این است که جعل رایانه‌ای صرفا در قالب فعل مثبت واقع می‌شود و به صورت ترک فعل قابل ارتکاب نمی‌باشد. این نکته را می‌توان از عبارات قانونگذار متوجه شد که از عبارت تغییر دادن که فعلی مثبت می‌باشد در قانون جرایم رایانه‌ای استفاده کرده است.
البته لازم به ذکر است که واژه قابل استناد که در ماده ۶ قانون جرایم رایانه‌ای از آن عنوان شده است بی دلیل و معنا نبوده و داده‌های تغییر یافته می‌بایست ارزشمند بوده و قابلیت ورود ضرر را داشته باشند.
تفاوت جعل رایانه‌ای با جعل سند
بر اساس قانون جعل سند یعنی ایجاد هرگونه سند و نوشته یا ساختن امضاء و مهر شخصیت‌های رسمی و غیررسمی، همچنین دست بردن در تاریخ اسناد به وسیله خراشیدن، محو کردن، سیاه کردن و… و در نهایت اضافه کردن نوشته‌ای به محتویات سند و یا استفاده از مهر و علامت دیگران بدون اجازه آنها و به قصد تقلب؛ بنابراین تعریف در جعل سند به صورت سنتی، عنصر فیزیکی و مادی این جرم قابل دیدن و محسوس است و با ابزار‌هایی نظیر کاغذ، قلم و جوهر سر و کار دارد.
امّا در مورد جرم جعل رایانه‌ای مجرم داده‌ها یا اطلاعات را در فضای کامپیوتری تغییر می‌دهد که این اطلاعات ممکن است به صورت داده‌های رایانه‌ای یا داده‌های پیام باشند؛ گفتنی است که «داده» به نماد‌هایی از اطلاعات و مفاهیم گفته می‌شود که در رایانه برای پردازش ثبت شده‌اند؛ بنابراین در هر دو جرم یعنی جعل رایانه‌ای و جعل سند به صورت سنتی، عنصر مادی وجود دارد که بر اساس نوعی دست‌کاری کردن و تغییر دادن اطلاعات است، امّا با این توضیحات تفاوت بین عنصر مادی در جعل رایانه‌ای و جعل سند، مشخص می‌شود که در نوع جعل سند به صورت محسوس و فیزیکی وجود دارد، امّا در نوع رایانه‌ای، این عنصر دیجیتالی است.
تفاوت دیگر این دو جرم در این است که برای انجام نوع سنتی، مهارت‌های فیزیکی و کار با ابزارآلات خاص و جوهر و قلم نیاز است، امّا در نوع رایانه‌ای، نیاز به تخصص در امور کامپیوتری است و جاعلان در این عرصه معمولا افرادی تحصیل کرده و آشنا با فنون رایانه‌ای هستند.
تفاوت بعدی این دو جرم از نگاه قانونگذار در تعیین مجازات برای آنها مشخص می‌شود؛ برای جرم جعل رایانه‌ای از یک تا پنج سال حبس و جزای نقدی از دو تا ده میلیون تومان تعیین شده، امّا برای جعل سند به صورت سنتی، علاوه بر جبران خسارت، انواع حبس‌ها تا طولانی مدت بر اساس نوع جعل و اهمیت قانونی آن تعیین شده است.
هر دو نوع جعل ممکن است بر اساس اهمیت جرم تا درجه افساد فی الارض نیز بالا رفته و حکم اعدام در پی داشته باشد.
نکات جعل رایانه‌ای
با توجه به تعریفی که از جرم جعل رایانه‌ای ارائه شد، نکاتی قانونی راجع به آن وجود دارد که در ادامه آنها را خواهید خواند:
نکته اول این است که این تعریف در تمام بند‌ها همراه با فعل مثبت آمده است، مثلا: وارد کردن، ایجاد کردن و… بنابراین جعل رایانه‌ای تنها با انجام دادن فعلی محقق می‌شود و ترک فعل یا به عبارتی انجام ندادن یک عمل نمی‌تواند این جرم را ایجاد کند.
مثلا اگر کارمندی فراموش کند برخی اطلاعات را در کامپیوتر وارد کند، مصداق جرم جعل رایانه‌ای نخواهد بود.
امّا نکته دومی که به نظر می‌رسد این است که در تعریف جعل رایانه‌ای، قانون از اصطلاح قابل استناد استفاده کرده است و این یعنی داده‌هایی که در آنها تغییر ایجاد شده باید دارای ارزش خاصی بوده باشند.
به عبارت دیگر زمانی که داده‌ها یا اطلاعات ارزشمند بوده باشد و تغییر و جعل آنها باعث خسارت دیدن صاحب اطلاعات شود، جرم جعل رایانه‌ای اتفاق افتاده است.
به عنوان مثال اگر شخصی فقط تصویر یا رنگ زمینه صفحه کامپیوتر شخص دیگری را تغییر دهد، نمی‌توان این عمل را مصداق جعل دانست، چرا که تصویر صفحه دارای ارزش مادی نبوده است.
امّا نکته سوم که از این تعریف مشخص است، این است که فرد مجرم حتما باید سوء نیت و قصد تقلب و فریب داشته باشد.
به عبارت دیگر اگر شخصی این کار را ناآگاهانه و بدون نیّت تقلب انجام دهد، نمی‌توان آن را جعل رایانه‌ای نامید.
به عنوان مثال فردی که به صورت غیر عمد اطلاعات رایانه‌ای مربوط به سابقه بیمه فرد دیگری را اشتباه وارد کند، جرم جعل رایانه‌ای به او تعلق نمی‌گیرد، چرا که این کار را بدون سوء نیت و قصد وارد کردن ضرر، انجام داده است که البته باید این موضوع را اثبات کند.
استفاده از محتوای مجعول رایانه‌ای
گفتنی است که جرم دیگری نیز در رابطه با جعل رایانه‌ای وجود دارد که در ماده هفتم از قانون جرائم رایانه‌ای، بیان شده است.
طبق این ماده اگر فردی از جعلی بودن اطلاعات و داده‌ها یا کارت‌های حافظه و تراشه‌هایی که در ماده ۶ همین قانون آمده (در بخش تعریف جعل رایانه‌ای بیان شده است)، اطلاع داشته باشد و از آنها به قصد تقلب استفاده کند، جرم استفاده از محتوای مجعول رایانه‌ای را مرتکب شده که در حکم جرم جعل رایانه‌ای است و همان مجازات شامل حال او نیز می‌شود.
مجازات جرم جعل رایانه‌ای
باید بدانید که قانونگذار در همان ماده ۶ قانون جرائم رایانه‌ای که قبلا بیان شد، برای مجرمان مجازات نیز تعیین کرده است که عبارت است از حبس از یک سال تا پنج سال یا جریمه نقدی از دو میلیون تا ده میلیون تومان و یا هر دوی آنها که تشخیص آن بر عهده محکمه است.
اثبات جرم جعل رایانه‌ای
با توجه به نکاتی که پیش از این بیان شد و از تعریف جرم جعل رایانه‌ای مشخص است، برای اینکه ثابت شود این جرم اتفاق افتاده و فردی که آن را انجام داده مجرم است، سه شرط وجود دارد:
اول اینکه فرد متهم باید حتما فعل مثبتی را انجام داده باشد، یعنی یا داده‌ای را پاک کرده یا تغییر داده باشد و یا اصلا اطلاعاتی جعلی را به سیستم وارد کرده باشد؛ منظور از فعل مثبت این است که انجام ندادن یک عمل نمی‌تواند مصداق جرم جعل رایانه‌ای باشد.
شرط بعدی این است که فرد حتما باید اطلاعاتی را جعل کرده باشد که دارای ارزش مادی بوده‌اند و یا از نظر قانونی قابل استناد محسوب می‌شده‌اند.
شرط بعدی نیت فرد انجام دهنده است، یعنی فرد حتما باید این کار را آگاهانه و برای فریب و تقلب انجام داده باشد و اگر انجام این کار از روی ناآگاهی و بدون قصد قبلی باشد، جرم در دادگاه ثابت نخواهد شد.
